Экономика

Бишкек жашоого абдан ыңгайсыз шаар болуп баратканын калаа тургундары көп айта баштады. Быйыл шаардын мектептери менен бала бакчаларында кабыл алуу көйгөйү өзгөчө курчуп турат. Бишкекке агылган жарандардын саны өсүп, калктын жыштыгы арткан сайын социалдык жана инженердик-коммуникациялык инфратүзүм көйгөйү курчуп барат. Мектеп, бала бакчалардын жетишсиздиги, жолдогу тыгындар, суунун тартыштыгы сыяктуу маселелер Бишкектин баш оорусу бойдон калууда.

Жергиликтүү бийликтин өкүлдөрү Бишкек союз маалындагы эсеп-чоттор, ой жүгүртүүлөр менен курулган шаар болгондуктан, азыр иш жүзүндө 1,5 миллиондон ашкан калктын жүгүн көтөрө албай баратканын моюндашат. Ички миграциянын толкуну менен элеттен Бишкекке оогон калктын агымын токтотуу зарылдыгын айтышат. Муну менен катар шаарды өнүктүрүүгө жаңычыл чечимдер керектигин белгилешет.

Бишкек шаардык кеңешинин депутаты Рысбай Аматов буга чейинки башкы планда оош-кыйыштуу жагдайлар көп болгонун, аны оңдоого жергиликтүү депутаттардын шайы келбегенин айтат.

“2006-жылдан 2025-жылга чейин деген башкы планыбыз бар. Башкы пландын мөөнөтү өтүп бүттү, жаңысы Министрлер кабинети тарабынан быйыл бекитилиши керек. Башкы план деген татаал нерсе. Анын ичинде кээ бир кварталдарды “аралаш курулуш” дегени бар. Көп кабаттуу турак жайларды да курса болот, башка социалдык имараттарды да курса болот деген багыт менен бекитилип калган жерлери бар. Ошону менен кеткен. Так, даана жазылган эмес. Мисалы, бул жерге бир гана турак жай курулушу керек, бул жерге социалдык объект курулуш керек деген жок, башкы планда кененирээк тандоо берилип калган документ экен чындыгында. Ошон үчүн биз, шаардык кеңеш ПДП (деталдуу поандоо долбоору) бекиткенбиз. Бирок, ПДПны сотко берип атып кайра жокко чыгарышпадыбы”.

Бишкектин башкы планы 2006-жылы бекитилгенде Сокулук, Аламүдүн райондорунун бир топ жерлерин шаардын аймагына каратуу тапшырмасы да берилген. Ал аймактарды Бишкек шаардаштырып, инфратүзүмдүк курулуштарды жасап бармак.

Ал мүдөө 25 жыл бою аткарылбай келип, былтыр административдик-аймактык реформанын шаңы менен гана ишке ашып отурат.

Учурда шаардын 2050-жылга чейинки өнүгүүсүн камтыган жаңы башкы планы даярдалып жатат. Аны даярдоого жапон адистери тартылган. Шаар бийлиги азыркы башкы план ушул жылдын аягына чейин иштерин, жаңысы ага чейин бекитилерин билдирүүдө.

Дагы караңыз

Садыр Жапаров Жер кодексин өзгөртүү мыйзамына кол койду

Мектеп, бала бакчалар 2,5 эсе ашык жүк менен иштеп жатат

Расмий эсептер боюнча, 2025-жылдын башына карата Бишкекте 1,4 млн киши туруктуу жашайт. Калктын саны соңку он жыл ичинде 500 миңге көбөйдү. Буга жараша шаардын инфраструктуралык шарттарга болгон талабы өсүп, турак жай, мектеп, бала бакча, оорукана, суу, жарык, канализация, тазалык, жол, тейлөө, жадагалса таза аба маселелери улам курчуп келет.

Мамлекет тургундардын турак жайга болгону суроо-талабын канааттандыруу үчүн ипотекалык үйлөрдү курууну кескин көбөйтүүдө. 2021-жылдан бери он миңдеген батирлер курулуп, тураксыз калк өз үйүнө ээ болууда. Бул жакшы жөрөлгө болгону менен, инфраструктуралык шарттардын ошого жараша жетишпей, шаардыктардын турмушу улам чиеленип, ыңгайсыздык улам күчөп баратканы көрүнүп турат.

Мектеп окуучулары менен бала бакча тарбиялануучуларынын саны жыл сайын 5-7% өсүп келсе, 2024-жылы кескин 20-22% көбөйгөн. Мындай секирик административдик-аймактык реформанын алкагында Сокулук жана Аламүдүн райондорунун бир катар аймактарынын Бишкекке кошулушу менен да түшүндүрүлөт.

Соңку үч жылда шаарда 7 мектеп жана 15 кошумча окуу имараттары курулган. Буга карабай, демографиялык өсүүгө жана ички миграциянын күргүштөгөн агымына байланыштуу мектеп жетишсиздиги дагы деле курч бойдон калып турат. Окуучулардын ашкере жыштыгы жаңы конуштардагы, шаардын көп кабаттуу үйлөр көп борбор тарабындагы жана ири базарлардын жанындагы мектептерге мүнөздүү көйгөй. Учурда 103 миң орунга эсептелген мектептерде 239 миң бала билим алууда – бул долбоордук мүмкүнчүлүктөн 233% көп.

Өнүктүрүү программасындагы маалыматтарга таянсак, учурда Бишкекте 19 730 балага ылайыкталган 118 бала бакчада 37 533 бала тарбияланат. Бул бала бакчалар эсептелген нормадан 190% ашыкча жүк менен иштеп жатат дегенди билдирет. Ал аз келгенсип, 2025-жылдын апрелине карата электрондук каттоодо дагы 35 198 бала кезек күтүп турат. Мындай алганда, мектепке чейинки билим берүү менен шаардагы балдардын 27% гана камтылган.

Шаар куруучу адистер Бишкектин калаа катары өсүүсү башкы пландын чегинен алдакачан чыгып кеткенин, деталдуу пландоо долбоору, куруу долбоору деген эсеп-чоттуу документтер такыр эске алынбай калганын зар какшап айтып келишет. Калктын өсүү темпи, ага жараша инфратүзүмдүк шарттар кылдат эсептелбей, мэр же анын үстүндө турган жетекчилердин саясий эрки менен туш келди кура бергендин айынан Бишкек зор чыңалууга тушукканын эскертишет.

Мамкурулуш агенттигинин мурунку жетекчиси, архитектор Ишенбай Кадырбеков Бишкектеги инфратүзүмдүк көйгөйдүн канчалык курч экенин бир кездери ар тараптуу пландоо менен башталып, кийин чаржайыт курулуп кеткен Жал кичирайонунун мисалында айтып берүүдө.

“Ошо курулган кишилердин маселеси эмне болот, балдары каякка бала бакчага барат? Кайсы мектепке барып окуйт? Поликлиникалар да ошончолук өсүшү керек да. Ошонун баары эсеби болушу керек да. Эсеби башкы планда, ПДПда, куруу долбоорунда бар, бирок аны бузганы үчүн ушундай башаламан болуп кетип атпайбы. Мына, ошол жактагы эл ооруп калса кайда барат? Балдарды кайдагы мектепке алып барат? Норма боюнча балдарды бала бакчага алып барыш үчүн жашаган жеринен 200 метрден ашпашы керек. 500-800 метрде мектеп болуш керек. Азыр кандай болуп калды? Мектепти, бала бакчаны курган кишилер жок. Жакшы дагы менчик бала бакчалар пайда болуп, бул маселени чала-була болсо да чечип атат. А мектепти анткен жок да. Поликлиникалар өскөн жок да. Мына, бир эле мисалды айтып атам. Ошондой бардык кичи райондордо болуп атат да. Мурда түрмө болгон жерге килейген кичирайон куруп койдук. Алардын социалдык инфраструктурасы кайда жоголот? Алардын инженердик инфраструктурасы жетеби-жетпейби? Эгерде жетсе, тегерегиндегилерге жетпей калат. Суу, канализация жетпей калат. Ошондуктан, кандай мэрия болбосун, шаар куруу документациялардын негизинде гана, адистер эсептеп чыккан документтин негизинде гана курулуштарга уруксат берчү болсо, ошондо гана Бишкек шаарынын келечеги болот. А биз аны караган жокпуз да”.

“Башкы план 10% гана аткарылды, шаар чаржайыт курулууда”

Шаар мэри Айбек Жунушалиев жакында шаар кыдырып жүрүп, “быйыл Бишкекте ичүүчү суу көйгөйү жоктугун, өткөн жылдардагыдай чыңалган кырдаал кайталанбай турганын” билдирди.

Шаарды ичүүчү суу менен камсыздаган 37 суу кампасы бар. Жаңы кошулган калктуу конуштарда 65 чоң-кичине суу чогултуучу көлмөлөр болсо, алардын көпчүлүгү химиялык жана бактериологиялык көрсөткүчтөр боюнча санитардык нормаларга төп келбейт деп айтылат программанын долбоорунда.

Бишкек жылына 80 млн куб метр ичүүчү суу керектейт. Сууну калкка жеткирүү үчүн 1533 чакырым түтүк иштейт. Калдык суулар 762 чакырымдык канализациялык түтүктөр аркылуу агып чыгат. Жалпы тутумдардын 80% жакыны 40 жылдан бери иштеп келет. Жыл сайын болгону 10-15 чакырым суу түтүгү менен бир чакырымга чейин канализациялык тутум алмашылат. 2026-2028-жылдарга карата Бишкек шаарын социалдык-экономикалык өнүктүрүү программасынын долбоорундагы маалыматтарга таянсак, шаарда 500 чакырым суу түтүгү менен 230 чакырым канализациясын алмаштыруу зарыл.

Калктын башаламан көбөйүүсүнөн улам ичүүчү суу, канализация тармактарына өзгөчө күч келип, өз алдынча, ашар жолу менен курулган тутумдар көбөйгөн. Мындай көйгөй 2023-жылы шаарда ичүүчү суу тартыштыгы жарылып чыкканда көп айтылды.

Урбанист Айгүл Насирдинова Бишкек шаарын башкаруу илимий негизделген долбоорлорсуз, терең ойлонулбаган тейде кетип баратканын айтат.

“Кулбатыров жасаган буга чейинки башкы планда “мынча миллион калкка эсеп бердик, мисалы, 1,5 млн болгондо суу жетпейт, энергия жетпейт” деген эсеп-чот берилген. “Инфраструктура мынчага өсүш керек, бул жерде жаңы курулуштар болушу үчүн мынча гектар резерв жер керек. Келечекте эки-үч спутник-шаар кургула” деп сунуш берген. Бирок, авторлордун өздөрүнүн айтканы боюнча, ал башкы пландын аткарылышы 10% ашпайт. Анткени, рыноктук экономика болуп калды да, а башкы план, кантсе да, советтик курал болчу. Жаңы конуштарды басып алышканда дароо эле, социалдык объектилери жок болуп салынган да. Эл жер алганда “бизге жер эле бергиле, бала бакчаңдын да кереги жок, суу менен электр энергиясын эле чыгарып бергиле, бүттү” деп айтышкан да. А биз миллион жолу айтканбыз “бул жерде социалка болбойт, жол куруш керек болот, тиги-бу болот” деп. Мындай жаңы конуштар 47 даана. Архитекторлор “ушул жерлерди бербегиле, силерге керек болот” деп атып, мектеп менен бала бакча үчүн жерлерди кармап калганга араң үлгүрүштү. Анан кана жеткени? Элүүдөй жаңы конуш болсо, мүмкүн 10 мектеп-бала бакча салынгандыр, башкасы жок да. Киши деген киши да, жер алгандан кийин алар “менин балам мыкты мектепте окушу керек” деп айтышат. Анан колунан келгендери мектеп издейт, келбегендери кайсы жагы болсо ошол жагына беришет. Түштүк-чыгыш пландоо районун көрүп жатасыңарбы? Ал жакта инфраструктура, мектеп, бала бакча деген жок. Калктын жыштыгы жогору”.

Oxford Economics уюмунун изилдөөсү боюнча, 2025-жылдагы "Шаарлардын дүйнөлүк индексинде" Бишкек 498-орунду алып, былтыркы көрсөткүчтөн 60 орунга артка кетти. 2024-жылдагы рейтингде 438-орунда турган.

Мындай көрсөткүч менен Бишкек дүйнөдөгү 1000 шаардын арасында орто ченде турат. Индекс 5 көрсөткүч менен бааланган: экономика, адам капиталы, жашоо сапаты, айлана-чөйрө жана башкаруу.

Былтыркыга караганда экономикалык, адам капиталы жана жашоо сапаты боюнча абал бир кыйла начарлаган. Айлана-чөйрө жана башкаруу сапаты бир аз жакшырган.

Рейтингге катышкан борборазиялык шаарлардан Алматы 258-орунда, Астана 276-орунда, Ташкент 471-орунда, Чымкент 534-орунда, Ашхабад 623-орунда, ал эми Дүйшөмбү 683-орунда турат.

Президент Садыр Жапаровдун жарлыгына ылайык, мындан беш ай мурда улутташтырылган “ЭлКат” компаниясына эл аралык интернет-трафикти Кыргызстанга алып келүү жана башка мамлекеттерге өткөрүү боюнча "эксклюзивдүү укук" ыйгарылды. Мамлекеттик монополия быйыл 15-августтан кийинки жылдын 14-августуна чейин өкүм сүрөт. Анын алкагында компания бир жыл бою Кыргызстандын аймагына интернет-трафикти жеткирүү, берүү жана башка мамлекеттерге транзит өткөрүү боюнча жалгыз оператор болуп саналат.

Башка операторлорго интернет-трафикти сатып алуу боюнча бардык келишимдерин эки айлык мөөнөттө “ЭлКат” компаниясына өткөрүп берүү милдеттендирилди.

Дагы караңыз

Кыргызстан: Эл аралык интернет-трафикти тейлөөгө бир жылга мамлекеттик башкаруу кирди

“ЭлКат” компаниясынан жарлыктын мазмуну жана ага жараша аткарыла турган иштер тууралуу маалымат алуу мүмкүн болгон жок.

“Жакшы, анда бошогондо чалып коём сизге. Бир-эки сааттын ичинде байланышалы”, - деп сөз берген компаниянын башкы директору Нурадил Баясов кийинки чалууларды жоопсуз калтырды.

Башында кесипкөй позициясын билдирүүгө макул болуп жаткан Байланыш операторлорунун ассоциациясынын жетекчилиги да “ЭлКат” компаниясы менен кеп-кеңеш өткөргөндөн кийин мурунку пикиринен кайра чегинип кетти. Алар мындай чукул өзгөрүүнү бирикменин мүчөлөрүнүн ички талкуулары бүтө электиги менен түшүндүрүштү.

“ЭлКат” компаниясы февраль айында улутташтырылган болчу. Бакиевдин башкаруусунан бери талаштуу схемалар өкүм сүргөн компанияда атайын кызматтын тинтүүлөрү жана ээлерин камоолор менен коштолгон окуяларда президенттин иш башкармалыгы жаңы жетекчи дайындаган.

"ЭлКатты" мамлекетке алуу жалпы стратегиянын бир бөлүгү болчу"

Санарип өнүктүрүү министрлиги “ЭлКаттын” мамлекеттин карамагына өтүшү “өлкөдөгү телекоммуникациялык инфратүзүмдү өнүктүрүү жана интернет-кызматтардын жеткиликтүүлүгүн жогорулатуу боюнча жалпы улуттук стратегиясынын бир бөлүгү болгонун” билдирди.

“Мамлекеттик көзөмөл, албетте, байланыш кызматтарынын баасын турукташтырууга жана тарифтердин ашыкча өсүп кетишине жол бербөөгө өбөлгө болот, бул кардарларга пайдалуу. Мамлекеттин колдоосу өлкөнүн санариптик экономикасын өнүктүрүүнү жана жалпы телекоммуникация чөйрөсүн жакшыртууну шарттайт”, - деп билдирди министрликтин өкүлү Назира Турдалиева.

Министрлик мамлекеттик монополиянын киргизилиши жөнөкөй колдонуучу үчүн кызматтын сапатына жана тарифине таасир кылбай турганына ишендирүүдө.

Президенттин жарлыгында дагы бир олуттуу бөлүгү бар. Анда Министрлер кабинетине “Акнет” интернет-провайдеринин 100% үлүшүн “ЭлКат” компаниясына өткөрүп берүү тапшырылган. Санарип өнүктүрүү министрлиги мындай чечим “ЭлКат” компаниясынын мүмкүнчүлүктөрүн күчөтүү максатын көздөй турганын билдирүүдө.

“Акнет” компаниясы мурунку президент Сооронбай Жээнбековдун мезгилинен бери талаш-тартыштын чордонунда калып, анын түптөөчүсү Кубан Ажимудинов "таасирдүү аткаминерлердин кызыкчылыгындагы рейдерлик басып алуу" болгонун билдирип келет. Натыйжада Ажимудинов соттолуп, миллиарддаган кирешеси бар, ири шаарларда инфратүзүмдүк мүмкүнчүлүктөрү кеңири компания быйыл май айында мамлекеттин карамагына өтүп кеткен.

Монополия: "Кыргызтелеком" калып, "ЭлКат" чыкты

2024-жылдын ноябрында Министрлер кабинети “Кыргызтелекомду” Кыргызстанда эл аралык интернет-трафикти көзөмөлдөө боюнча бирдиктүү улуттук оператор деп аныктаган чечиминин долбоорун даярдаган. Буга компания өзү демилгечи болуп, эл аралык интернет-транзитин көзөмөлдөө өлкөнүн маалыматтык коопсуздугу үчүн зарыл экенин, анда эмне жана кандай көлөмдө берилип жатканын көрүп туруу керектигин билдирген.

Ал кезде Байланыш операторлорунун ассоциациясы кескин сын-пикирин билдирип чыккан болчу. Бирикменин жетекчиси Салават Ормошев өкмөт жаңылыш кадамдарга барып, рыноктун өнүгүүсүнө кедергисин тийгизе турган жолго түшкөнүн билдирген.

“Муну негизи монополиясыз, кадимки рыноктук атаандаштык шартында эле ишке ашырса болмок. Бизде эл аралык жеткирүү менен алектенген компаниялар ансыз деле көп эмес. Токтомдун долбоору абдан күңүрт. Эл аралык транзиттин монополизациясы жөнүндө айтышат дагы, ошол эле маалда негиздеме катында өлкөгө кирген тышкы трафикти толук монополдоштуруу боюнча эл аралык тажрыйбаны жазып жатышат. Дагы бир ортомчунун пайда болушу интернет кызматынын баасынын акыркы керектөөчү үчүн андан ары кымбатташына алып келет. Бул - биринчиси. Экинчиден, телекоммуникациялык түйүндөрдүн өнүгүүсү кескин жайлап кетет. Анткени магистралдык линияларды тарткан жеке компаниялар ири каражат жумшашкан, алардын 3-5 жылга эсептелген стратегиялык пландары бар. Эми ал компаниялар ошол стратегияларын кайра карап чыгышы керек болот”.

Дагы караңыз

Интернет аркылуу шылуундук кылууга каршы жобо камтылган мыйзамга кол коюлду

Интернетти монополдоштуруу цензураны күчөтөбү?

Ал долбоор бир кыйла жымсалданган таризде сунушталган болсо эми мүдөөсү ачык, масштабы жогору болуп кайра келди. Аткаруучулар да алмашып, “Кыргызтелекомдун” ордуна Иш башкармалыкка байланыштуу “ЭлКат” компаниясы алдыга чыкты. Бул жолу Ассоциация президент Жапаровдун жаңы буйругу боюнча позициясын жарыялай элек.

Байланыш операторлорунун ассоциациясынын жетекчиси Салават Ормошев президенттик жарлыктын маалыматтык коопсуздуктагы күңгөй-тескейи жана өлкөдөгү интернет-рынокко тийгизе турган таасири тууралуу көз карашын билдирүүдөн жымсал баш тартканы менен былтыртан бери чыккан эки чечимдин айырмасын үстүртөн түшүндүрүп берди. Ал былтыркы “Кыргызтелекомго” тийиштүү чечим менен учурдагы “ЭлКат” боюнча жарлыктын айырмасы чоң экенин айтты:

“Ал долбоор болчу. Биз ал долбоор боюнча өзүбүздүн көз карашыбызды айтканбыз. Бул жарлык кол коюлуп, ачыкка чыккандан кийин билинип жатпайбы. Мурунку долбоор транзитке гана болчу. Ал транзит боюнча эле, мисалы Кыргызстанга кирип, маселен, Өзбекстанга чыгаруу боюнча монополия болчу. Ал ошол долбоор бойдон калган, ишке ашпай калды. Бул болсо тышкы трафикти да толугу менен камтып жатпайбы. Мисалы, бизге интернет Казакстандан келет да. Бул жарлыкта ошол Казакстандан келген интернеттин бардыгын тең “ЭлКат” компаниясы алып-сатуучу болот”.

Дагы караңыз

Былтыр түзүлгөн Маалыматтык чөйрөнү изилдөө борбору жоюлду

Талдоочулар мындай мамлекеттик монополия түзүлгөн шартта кандай тобокелдик болушу ыктымал экенине көңүл бурушат. Биринчиден, провайдер интернеттин сапатын жакшыртууга кызыкдар болбойт. Мындан улам анын сапаты барган сайын начарлап кете берет. Экинчиден, баа өсүшү мүмкүн. Үчүнчүдөн, маалыматтарды иргөөгө ыңгайлуу шарттар жаралат. Кандайдыр бир сайт, социалдык тармак же YouTube сыяктуу электрондук платформаларды бөгөттөп койсо болот. Интернеттин ылдамдыгын жайлатып же таасирдүү порталдар менен нейротүйүндөргө кирүүнү тосмолоп салса да болот. Мунун баары мамлекеттик цензуранын жайылышын билдирет.

Санарип өнүктүрүү министрлиги “Кыргызтелеком” калып, жаңы операторго артыкчылык берилгенин “ЭлКаттын” өзүнүн маалымат өткөрүүчү оптика-кабелдик түйүндөрү бар интернет-провайдер, эл аралык магистралдык байланыш оператору жана телекоммуникациялык тармак үчүн бизнес-чечимдердин алдыңкы өндүрүүчүсү экендиги менен түшүндүүүдө.

“ЭлКат” 1994-жылы түптөлгөн, Кыргызстандагы ири интернет провайдерлердин бири. Казакстан менен Кытайдан интернет алып келип, өз кардарларына сатат. Ал сырттан интернет алып келүү, өлкө ичинде жергиликтүү операторлорго, кардарларга жеткирип берүү жана инфратүзүмдүк мүмкүнчүлүктөрү боюнча “Кыргызтелеком” менен теңтайлашкан компания.